میل به زیستن و گریز از همیشه زیستن

فرار از مرگ، نیروی بنیادین زیستن است که در اغلب موارد، اشتباهاً از آن با عنوان «میل به جاودانگی» تعبیر می‎شود. اندیشه‎ورزانی که تلاش کردند عمق حیات را بکاوند و نیروهای پیش‎برنده آن را فراچنگ آورند، کم و بیش دریافته بودند که در کنار رانه مرگ‎گریزی، رانه و نیروی دیگری نیز حضور دارد. این کشف در ابتدا وضوح چندانی نداشت، چنین شد که گمان کردند نیروی دیگر «میل به نیستی» است.

کشف فوق‎العاده و نقطه درخشان کار این هستی‎شناسان این بود که متوجّه شدند، انسان و به طور کلّی حیات، نه فقط مبتنی بر یک نیروی یکپارچه و تکین، بلکه مبتنی بر دو نیروی متعامل و متقابل پیش می‎رود، امّا در تفسیرشان از هر دو نیرو، به خطا رفتند و اولی را «میل به جاودانگی» و دومی را «میل به نیستی» تعبیر کردند؛ حال آن که اولی «میل به زیستن» و دومی «گریز از جاودانگی» است. این دو نیرو و دیالیکتیک آن‎ها رکن اساسیِ حیات و پیش‎برنده تاریخ است.

معلوم است که در این صورت‎بندی ما نسبت نیروهای ایجابی و سلبی را از حالتی که عرفاً و به طور معمول به آن تعلق داشت را دقیقاً وارونه و جابه‎جا کردیم، یعنی آن چه سابقاً به عنوان «فرار از مرگ»، ماهیتاً پسینی، واکنشی و سلبی دانسته می‎شد را به عنوان «میل به زیستن»، نیرویی ابتدایی، فعال و ایجاباً پیش‎برنده و خالق دانستیم و آن چه سابقاً «میل به نیستی» خوانده می‎شد را «مقابله با جاودانگی».

«میل به زیستن»، با میل به همیشه و همواره زیستن یا همان جاودانگی متفاوت است. میل به زیستن، میل به بودن در اینجا و اکنون است، نه میل به بودن در بی‎مکانی و بی‎زمانی یا به عبارتی همه‎جایی و همه‎زمانی. میل به زیستن، میل به در موقعیت بودن و به عبارت دقیق‎تر میل به محدود بودن است، نه میل به بودنِ بی‎کران. پس از دل همین نیروی ایجابی اولیه است که نیروی سلبی ثانویه، یعنی «مقابله با جاودانگی» خلق می‎شود.

نبودن، انسان را دچار «حزن» می‎کند و همیشه بودن او را دچار «خوف». فرق حزن و خوف همین‎جاست، حزن هنگام از دست دادن شایستگی‎ها، قدرت‎ها و در یک کلام‎ «بودن‎ها» حاصل می‎شود و «خوف»، نشئه‎ای کاملاً دیگرگون دارد. «خوف» ناشی از داشتن بیش از شایستگی، قدرت بیش از طاقت و در کلام مواجهه با قدرت مطلق یا همان جاودانگی است که به وجود می‎آید.

فردی که شایسته مدیریت جایی باشد و معزول شد، محزون خواهد شد و فردی که خودش می‎داند شایستگی چنان جایگاه رفیعی را ندارد، دچار خوف و ضعف حاصل از خودباختگی می‎شود. خوف وجودی انسان از مواجهه با جاودانگی که به شکل احساسی هولناک بروز پیدا می‎کند و انسان‎های کمی آن را عمیقاً و مستقیماً تجربه می‎کنند، ناشی از همین عدم تناسب وجودی میان قابلیت‎ها، توان‎مندی‎ها و شایستگی‎های درونی با جاودانگی است.

مردن و نیست شدن، نه خوفناک بلکه حزن‎انگیز است، اما همیشه بودن، هولناک و وحشت‎آاور است. مومنان نه حزن دارند و نه خوف. «أَلَا إِنَّ أَوْلِیَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ». هیچ چیز شایستگی و قدرت لازم برای همیشه بودن را ندارد. پس «جاودانه نبودن» نه فقط یک میل عمیق انسانی، بلکه تقاضای همه هستی است و خداوند به این فریاد ملتمسانه، پاسخ مثبت می‎دهد تا همه را آرام کند: نگران و مضطرب نشوید، شما باقی نمی‎مانید و جاودانه نمی‎شوید! «کلُّ مَنْ عَلیها فَان وَ یبقَی وَجْهُ رَبِّک ذوالجلالِ والاکرامِ» فقط وجه پروردگار است که امکان وجودی و شایستگی درونی و تابِ جاودانه بودن دارد، نه انسان یا جهان. «وَلَا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الْحُکْمُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ».

یک گزارش صادقانه از مصائب زیستن، مردن و جاودانگی

آیا تو فکر می‎کنی علاقه‎م به زیستن به معنای رویگردانی از توست؟ لطفا ناراحت نشو پروردگار عزیز، من منظور بدی ندارم. من فقط از بودن در این جهانی که خلقش کردی و برایش زحمت کشیدی، بسیار خرسندم. دوست دارم اگر تو هم موافق باشی و اجازه دهی، حدوداً دو هزار سال دیگر هم در آن زندگی کنم. به عنوان یک بنده، خواهش می‎کنم سریع پیشنهادم را رد نکن و حداقل برای یک لحظه هم از منظر من به این مسئله نگاه کن! لطفا علاقه‎م به بودن و زندگی کردن در همین دنیا را به پای چیزهای بد نگذار، من بی‎اندازه دوستت دارم، فقط مشکلی با همین‎جا بودن ندارم و از رفتن هم سخت می‎ترسم.

راستش از همیشه بودن هم می‎ترسم، همان طور که گفتم شاید تا دو سه هزار سال دیگر دلم بخواهد زندگی کنم، امّا مثلاً یک میلیون سال زندگی کردن هم واقعاً حوصله‎ام را سر خواهد بود. بی اندازه ممنونم که در آن دنیا، «جاودانگی» را به من هدیه کردی، اما من خیلی کوچک‎‌تر از آنم که جاودانگی خوشحالم کند. می‎دانم که تو جز اهداف خوب نداری و خوبی یعنی اهداف تو، می‎دانم که این هدیه، فوق‎العاده گرانبهاست، قصدم تحقیر آن نیست و فکر نکن ای بزرگوار، نظیر کودکانی که ارزش شیء گرانبها را نمی‎دانند روی همان شکلات ارزانی که دستشان است پافشاری می‎کنند، رفتار می‎کنم.

می‎فهمم چه دارم و تو چه می‎خواهی به من بدهی امّا جاودانه بودن بیشتر از شادی، هراسانم می‎کند و فکر کنم تو ای خدای بزرگ نمی‎دانی خوف - از آن نوعی که فقط انسان‎ها تجربه اش می‎کنند،- چیست و چه‎قدر وحشتناک و دوست‎نداشتی است، نمی‎دانی این ترس عمیق که ناشی از حقارت و ضعفی بی‎انتهاست، چه حس بدی دارد.

تو جاودانه‎ای و به جاودانگی عادت داری و همیشه بودن، تو را متعجب هم نمی‎کند، اما من را نابود می‎کند. جاودانگی برای من هولناک است و نبودن غیرممکن. بودن شیرین است. کاش می‎شد فقط کمی بود یا کاش می‎شد همواره فقط کمی بود. جسارت من را ببخش ای خدای مهربان، این‎ها فقط گلایه‎هایی بی‎اهمیتی است که به طور معمول از کودکان وقتی کاری را برای چند ساعت طولانی انجام می‎دهند، سر می‎زند و هیچ پدر و مادری را خشمگین یا حتی دلسرد هم نمی‎کند، شاید نوعی جلب توجه یا اظهار عجز برای تغییر اراده یا حداقل ایجاد محبت بیشتر والدین تلقی شود.

گلایه من این است که اگرچه لطف داشتی و من را خلق کردی، اما حالا توی بد مخمصه‎ای افتاده‎ام، نه راه پیش دارم و نه راه پس، نه می‎شود نبود و نه می‎شود همیشه بود. نه می‎توانم و دوست دارم که دیگر نباشم و نه می‎توانم و دوست دارم که تا ابد باشم‌‌. نه دوست دارم از اینجا، از همین کره خاکیِ دوست‎داشتنی یا همان دنیا که خب گویا تو خیلی دوستش نداری و بگذار اعتراف کنم که من دارم، بروم؛ و نه دوست دارم تا چند میلیون سال دیگر در آن باشم، چه برسد به بی‎نهایت بودن!

می‎ترسم این علاقه من به زیستن در دنیا، با آن حبّ به دنیا که تو ای خدای بزرگ، مدام از آن در کتاب‎ها و نامه‎هایت بد می‎گویی، اشتباهاً یکی پنداشته شود، اگر اجازه دهی لااقل برای آرام شدن وجدان خودم، نه برای اقناع و توضیح به تو که خودت عالم‎ترینی، جمله‎ای عرض کنم: اگر می‎گویم دوست دارم در همین دنیا باشم و نمی خواهم جای دیگر بروم، منظورم این نیست که دوست دارم در آن کارهای بد بکنم یا خدای ناکرده از عبادت و طاعت روی برگردانم یا اهل عیاشی و ظلم شوم، نه اتفاقا منظورم همان زندگی‎ای است که خودت گفتی؛ کنار خانواده، بی آزار، اهل عبادت و عدالت.

راستش فقط از تغییرات اساسی پیش‎بینی نشده مثل مردن، منتقل شدن به آن دنیا، برپایی قیامت و همیشه بودن در مکان‎هایی که اصلاً معلوم نیست چیست، کجاست یا چگونه است، می‎ترسم. چرا می‎خواهی چیزی که اینقدر از آن می‎ترسم را سرم بیاوری؟ چه اصراری است ای بزرگ مهربان؟ اگر از ما بپرسی یا خودت به دل ما بندگان نگاه کنی، می‎بینی ای عالم بینا که خیلی از آن‎هایی که خودت خلقشان کردی در این زمینه با من هم‎نظرند.

اگر لازم است تغییراتی در ساختار عالم به وجود بیاید، خب ما بمانیم و شما آن طور که خواستی و صلاح است جهان را تغییر بده، لطفاً آرام آرام و تدریجی این کار را بکن تا با آن اصلاحات عالی‎ای که مدنظر شماست، هماهنگ شویم؛ هم شما به آن چه می‎خواهی می‎رسی ای قادر مطلق و هم ما نمی‎ترسیم و به حال ما بیچاره‎ها رحمی کرده‎ای ای عزیز مهربان.

هر کار می‎کنی فقط خواسته‎ام همین است: من را نکش! می‎دانم مرگ، نابودی نیست و پُلی است از اینجا به آنجا و این حرف‎ها، اما مبتنی بر تمام این سال‎های زیستنم که خودم را شناخته‎ام، به طور قطع می‎گویم وجود من برای چنین عبور بزرگی، ساخته نشده. این یک مخالفت علمی جسورانه نیست، فقط ابراز آن چیزی است که در درونم می‎بینم؛ یک گزارش صادقانه است برای ارائه و استحضار پیشگاه باری تعالی. بی‎اندازه سپاسگزارم که شنیدی، حالا آرام‎ترم.