تعامل دولت-ملت در سیاست فرهنگ

راهبردهایی برای ترمیم سرمایه ‌اجتماعی در دولت وفاق ملی

«سرمایه اجتماعی» شاکله تعامل دولت‎-ملت در جامعه است. هرچه میزان سرمایه اجتماعی بالاتر باشد، احساس یکپارچگی و هموندی میان آحاد مختلف مردم و حاکمیت بیشتر می‎ شود. تنها در این صورت است که سیاست‎‌ها و برنامه ‎های حکمران، قابلیت تحقق پیدا می‌کند و به جریان عمومی‌بدل خواهد شد. کاهش سرمایه‌اجتماعی به باور جامعه ‎شناسان و سیاستگذاران، در ردیف مهم‌ترین چالش‎‌ها و مسائل کنونی جامعه ایران است. اگر روند کاهش سرمایه‌اجتماعی اصلاح نشود، پیامدهایی نظیر کاهش امید اجتماعی، کاهش مشارکت اجتماعی، گسترش انفعال و فرسایش اجتماعی را به دنبال خواهد داشت. این نکته قابل تأمل است که سرمایه اجتماعی دولت و حاکمیت یا به عبارتی سرمایه اجتماعی کلان‎ مقیاس، در ارتباط با دو «سرمایه سیاسی» و «سرمایه ایدئولوژیک» معنا می‎ یابد؛ به عبارتی یک رابطه تریالیکتیک میان این سه سرمایه «اجتماعی»، «سیاسی» و «ایدئولوژیک» برقرار است و تغییرات هر کدام، بر سایر اجزا تأثیر متقابل دارد. در این یادداشت به راهبردهایی اشاره خواهد شد که برای ارتقای سرمایه اجتماعی متناسب با اولویت‎‌های کشور، اقتضائات اجتماعی و ظرفیت‎‌های دولت وفاق ملی لازم و مهم به نظر می‌رسد.

اصلاح سازکار سامعه نهاد حکمران

مهم‌ترین عامل افزایش یا کاهش سرمایه اجتماعی نهاد حکمران میان مردم، احساسِ شنیده ‎شدن، نمایندگی و اثرگذار بودن است. لازم است تا «سامانه سمع» (سامانه مطالبات عمومی) هرچه سریع‌تر اجرایی‎ شود و بطور گسترده در رسانه ‎های عمومی‌معرفی شود. البته این گام نخست است و گام مهم‌تر، تحقق بخشیدن و پیگیری مطالبات این سامانه است تا اثرگذار بودن آن برای مردم احساس شود و امری نمایشی تلقی نشود. همچنین رصد و پایش مداوم شاخص‎‌های سرمایه اجتماعی در فواصل مشخص (انتهای هر فصل) ضروری است.

اصلاح سازکار ناطقه نهاد حکمران

تعامل دولت-ملت شامل دو سازکار «سامعه» و «ناطقه» می‎ شود. بیشتر چالش‎‌های سرمایه اجتماعی و تزلزل در افکار عمومی، از لکنت ناطقه و عدم توانش زبانی و گفتمانی دولت و نهاد حکمران برای ارتباط مؤثر با جامعه، ناشی می‌‎شود. برای ارتباط مؤثر با آحاد جامعه، لازم است تا مردم ایران از نظر وضعیت سرمایه اجتماعی و اتخاذ راهبرد خاص نسبت به هر بلوک دسته ‎بندی شوند. باید توجه داشت در حال حاضر جامعه ایرانی از پیچیدگی ‎های فراوانی برخوردار است و ارزش‎‌ها، باورها و نگرش‎‌های بلوک‎‌های مختلف، تفاوت‎‌های جدی دارند که ایجاب می‎ کند برای افزایش اعتماد، سرمایه و مشارکت اجتماعی هر دسته، برنامه ‎ریزی و طراحی فرهنگی، رسانه‌ای، تبیینی و سیاسی خاص آن دسته صورت پذیرد. همچنین باید برای هر یک از وزیران و افراد شاخص هیأت دولت، رتوریک خاص طراحی کرد.

ایجاد کارگروه تبیینی‎-رسانه‎ای اقدامات دولت

گاهی برخی اقدامات که بدون پیوست تبیینی-‎رسانه ‎ای انجام می‌‎شود نظیر اصلاح قیمت بنزین در سال 1398، ضربه عمیقی به پیکره سرمایه اجتماعی می‌زند. با توجه به گستردگی اقدامات و برنامه‎‌های بخش‎‌های مختلف دولت، لازم است تا به صورت متمرکز کارگروهی برای تدوین و پیاده‎‌سازی پیوستارهای رسانه‎ ای و تبیینی تصمیمات بخش‎‌های مختلف دولت ایجاد شود. این مهم درباره هرگونه مداخله یا برنامه‎ ای که دارای پیامدها و ایجاد نوسان در ابعاد اقتصادی و اجتماعی زیست روزمره مردم می‎ شود، ضروری است. لازم است که تخاطب مستقیم، هدفمند و موقعیتمند با کارگران، معلمان، کارگران ساختمانی، رانندگان درون شهری و برون شهری، پرستاران، کشاورزان، صیادان، کوله‌بران، اصناف و... داشته باشیم. توجه به تقویم اجتماعی و زمان‎ رویدادها و پیامک‌های رئیس دولت بسیار مهم است. «سامانه‌ها» و «رسانه‌ها» دو رکن اساسی در تحقق این سامعه و ناطقه هستند.

حل‎ مسأله با نوآوری نخبگان

تعامل و هم‌ا‌ندیشی‎‌های واقعی میان مدیران ارشد دولت و نخبگان، ارائه فهرست‌های دقیق از برنامه‌ها خصوصاً در تحقق برنامه هفتم و از همه مهم‌تر مبنا قرار دادن 10 ابرمسأله ملی (سربازی، مسکن، ازدواج، اشتغال، اقتصاد دریا پایه و...) و 20 ابرطرح ملی (انتقال آب خلیج فارس به مناطق مرکزی، طرح جامع فاضلاب اهواز، رتبه‌بندی فرهنگیان، احیای دریاچه ارومیه، طرح نفت و گاز شمال و...) در اوج سیاست رسانه‌ای دولت بسیار مهم است.

پرهیز از تحریک گسل‎های اجتماعی

چنانکه رهبر معظم انقلاب در سخنرانی ابتدای سال‌جاری فرمودند، سیاست قطعی و اولویت ‎دار کشور در حال حاضر حفظ انسجام اجتماعی و پرهیز از قطبی‌شدن و شکاف اجتماعی است. باید توجه داشت در شرایط ملتهب، هرگونه مداخله سخت در عرصه‎‌های اجتماعی، منجر به بروز شکاف‎‌ها و سقوط سرمایه اجتماعی می‌‎شود؛ در این شرایط حتی بکار بردن برخی اصطلاحات یا بیان و تأکید روی برخی سیاست‎‌ها یا موارد در حال برنامه ‎ریزی غیرقطعی نیز می‌‎تواند زمینه‎ ساز تنش ‎ها و تحریک گسل‎‌ها و نقاط حساس و مزمن اجتماعی باشد.

ایجاد نشاط اجتماعی با رویدادهای مشارکت‎آفرین

نشاط اجتماعی یکی از ارکان مولد سرمایه اجتماعی است. در این راستا طرح جامعی با عنوان «پویش ملی نشاط اجتماعی» مبتنی بر رویدادهای مشارکت ‎آفرین، جشن ‎های مردمی‌و آیین‎‌های بومی‌‎محلی اقلیم ‎های مختلف فرهنگی ایران در شورای فرهنگ عمومی‌کشور طراحی و تصویب شد که اجرای آن به اعتبارات و هماهنگی دستگاه‎‌های اجرایی نیازمند است. همچنین می‎ توان ابررویدادهای جریان‎‌سازی نظیر کنسرت بزرگ ایران با حضور هنرمندان ملی را در محیط‎‌های عمومی ‌نظیر ورزشگاه آزادی با حضور اقشار مختلف مردم و با محوریت اشعار ملی طراحی کرد. بطور کلی باید توجه داشت پیگیری هوشمندانه انشراح و انبساط فرهنگی و تحقق رونق در عرصه هنر و صنایع فرهنگی بسیار مؤثر است. سینما، یک پیشانی فاخر برای شکوفایی هنر است. منظومه‎‌ها و مجموعه ‎های فرهنگی، فراغتی، هنری و تفریحی، گردشگری، اردوهای دانش‌آموزی، فعالیت‎‌های هنری، قرآنی و تربیتی مدارس و مساجد باید بطور محسوس افزایش یابد.

استفاده از ظرفیت‎های تاریخی و ملی ایران

یکی از ارکان هویت فرهنگی ایرانیان، میهن‎‌دوستی و علاقه به مؤلفه ‎های مرتبط با تاریخ ایران است. جامعه ایرانی در حال حاضر به آن سطح از بلوغ هویتی رسیده که مؤلفه‎‌های «ملی» و «دینی» را در تقابل نمی‌بیند و میان آنها هم‎گرایی ایجاد می‎ کند. به طور خاص پیشنهاد افزودن روزهای جشن مهرگان و جشن سَده به تقویم رسمی‌کشور با برنامه ‎ریزی خاص فرهنگی راهگشاست. این اقدام هم باعث ایجاد امید و افزایش سرمایه اجتماعی در آحاد مختلف مردم خواهد شد و هم زمینه سوءاستفاده معاندان از این بسترهای هویت تاریخی را از میان خواهد برد. جشن سده و جشن مهرگان نیز مانند نوروز و یلدا می‌‎توانند در راستای ارزش‎‌های اخلاقی و انسانی بکار گرفته شوند.

خرده روایت‎ های من از تجربه حضور در تقاطع ‎حکم‎رانی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران-1

17 آبان 1401 ه.ش

چند وقتی است به ذهنم رسیده برخی از وقایع و تجربیات روزمره‎ام در دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی کشور را بنویسم؛ حضور در شورا و دبیرخانه آن به من این فرصت را داد تا برخوردی نزدیک را با فرایند حکم‎رانی و تصمیم‎گیری در عرصه فرهنگ تجربه کنم؛ البته این که ما اصلاً با امر منسجمی به نام «حکم‎رانی فرهنگی» مواجهه هستیم یا نه، خود دچار خدشه و قابل بحث بسیار است. در واقع بیشتر از آن که با یک فرایند صورت‌بندی شده به نام سیاست‎گذاری‎فرهنگی طرف باشیم، با تقاطع چندمسیره و پیچیده‎ای از روابط، ترجیحات، محدودیت‎ها، منابع، ایده‎ها و نگرش‎ها سروکار داریم و شورای فرهنگ عمومی، امکان حضور در مرکز این تقاطع را برایم فراهم کرد. شبیه این روایت‎نگاری‎ها را زیاد دیده‎ام، اولینش شاید «فرش‎باد فرهنگ» بود. به هر حال هر از چندگاهی سعی می‎کنم آن چه نوشتنش به نظرم ارزش خواندن و ثبت شدن دارد را بنویسم، تا خدا چه می خواهد.

امروز برای اولین بار به «سازمان تنظیم مقررات رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر» یا همان ساترا رفتم، ساختمانی نُه طبقه و قدیمی داشت که می‎گفتند در سال‎های دور، متعلق به تعاونی صداوسیما بوده، بعد به انتشارات سروش رسیده و حالا هم ساترا در آن مستقر شده؛ البته نام و نماد «سروش»، نقطه طلایی سردر را اشغال کرده بود و بیشتر به چشم می‎آمد، در ذهنم آمد که وقتی ساترا باشی، طبیعی است که خیلی هم به اسم و رسمت افتخار نکنی! موضوع دیگری که قبل از جلسه ذهنم را درگیر کرد و برایم عجیب بود چرا تا آن لحظه راجع به آن فکر کرده بودم، رمزگشایی از واژه ساترا بود و این که دقیقاً مخفف چه کلماتی است؟! چرا «ف (فراگیر)، م (مقررات)» ندارد؟! جلسه حدوداً با 15 دقیقه تأخیر شروع شد. در نامه دعوت، موضوع جلسه را نوشته بودند: «اولین جلسه شورای سیاست‎گذاری جشنواره سواد رسانه‎ای»؛ جشنواره‎ای که گویا ساترا یا به عبارت دقیق‎تر یکی از معاونین تازه منصوب شده ساترا که در هر پست و در هر سازمانی هم باشد، دغدغه سواد رسانه‎ای دارد، قصد برگزاری آن را داشت. من به نمایندگی از دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی کشور به جلسه دعوت شده بودم. به جز من، یکی از معاونین ساترا به عنوان میزبان جلسه، یک نماینده از دانشگاه سوره، یک نماینده از تبیان، یک نماینده از پژوهشکده صداوسیما و یک نماینده از مرکز توسعه فرهنگ و هنر در فضای مجازی و البته یکی از کارشناسان خود ساترا که دورادور او را می شناختم و از دانشجوهای فعال در حوزه فرهنگ شهرت و گروه های مرجع بود، در جلسه حضور داشتند.

میزبان جلسه چند دقیقه‎ای صحبت کرد و بعد خواست تا حضار، نظرشان را راجع به مخاطب اصلی و گروه هدف جشنواره بگویند. برای من غیرقابل درک بود چه طور می‎توان بدون این که زیست بوم سواد رسانه‎ای در کشور تشریح، خلاء فعالیت‎های موجود شناسایی، هدف و ضرورت  جشنواره دقیقاً مشخص و رابطه آن با سازمان ساترا ترسیم شود، از مخاطب آن صحبت کرد؟! انتقادم را گفتم، پاسخ این بود که ما قبلاً این‎هایی که می‎گویید را بررسی کرده‎ایم و از طرفی همه و لابد شما قبول داریم که سواد رسانه‎ای خیلی مهم است و جشنواره هم که همیشه قالب خوبی است و البته این امکان هست که ذیل اسم جشنواره هر فعالیت دیگری که شما می‎گویید در این حوزه انجام داد! همچنین از ضرورت مردمی‎سازی و ایجاد جریان سواد رسانه‎ای بین قشر خاکستری و عموم مردم صحبت کرد و سعی داشت آن را به جشنواره ربط دهد. بقیه حضار نسبتاً از ایده حمایت کردند (در واقع اصل آن را پیش‎فرض گرفتند) و بیشترِ صحبتشان راجع به ضرورت سواد رسانه‎ای، مخصوصاً با توجه به اعتراضات اخیر و کم‎سوادی جوانان در عرصه رسانه، هجوم فیک نیوزها و دیپ فیک‎ها و موارد مشابه بود. همچنین تأکید داشتند تا جشنواره، در کنار فرمت‎های همیشگی مثل آثار گرافیکی، مقالات و ... به قالب های جدیدی مثل گفتگوهای ساده ویدیویی و قالب‎های مشارکتی دیگر که امکان تحقق چیزی که آن ها «یک کار متفاوت و اثرگذار، نه مثل همایش‎ها و جشنواره‎های دیگر» می‎خواندند، رو بیاورد؛ انگار می فهمیدند باید یک چیزی تغییر کند، اما گمان داشتند آن چیز، اَشکال -و نه حتی ادبیاتِ- جدید است. این گفتمان به آن ها اجازه می داد تا هم خودشان را تحول‎گرا و رو به جلو بدانند و هم بنیانی را متزلزل نکرده باشند.

گفتم «شما می گویید به دنبال جریان‎سازی سواد رسانه ای در بین عموم و توسط عموم هستید، اما واقعاً «سواد رسانه‎ای» الآن مسئله مردم است یا حاکمیت؟! بعضی از این افرادی که دوستان با اسم قشر خاکستری می شناسند، می‎گویند من می‎دانم رسانه‎های خارجی ممکن است دروغ بگویند یا اصلاً می دانم که دروغ می گویند، ولی من دروغِ بی‎بی‎سی را به راستِ تو ترجیح می دهم! مسئله سواد رسانه ای نیست، مسئله نفرت انباشه و سرمایه اجتماعی است، حالا شما دائماً بیاید و بگویید که این خبر دروغ بود و راه تشخیصش سواد رسانه‎ای و فلان و بهمان است. با این رویکرد و با این ادبیات نمی توان کاری جدی کرد؛ حداقلش این است از جایی شروع کنیم که مخاطب ما هم دغدغه اش را دارد، مثلاً «حقوق مخاطب در رسانه‎ها» و سویه نقدمان را هم در اولین قدم، خود صداوسیما بگذاریم تا برادری‎مان را ثابت کرده باشیم. این مفاهیم آن قدر توسط رژیم مفهومی و اقناعی حاکمیت استفاده شده که در حال حاضر بیشتر شبیه زباله‎های تاریخ‎انقضاگذشتهِ حکومتی است. مسئله خود دال سواد‎رسانه‎ای نیست، مسئله ابر گفتمانی است که آن را در بر گرفته و دال‎ها و مفاهیمی که با آن پیوند خورده و به ذهن آدمی تبادر می کند؛ یعنی منِ مخاطب وقتی اسم جشنواره سوادرسانه‎ای یا دوره آموزشی درباره فیک‎نیوزها و دیپ‎فیک‎ها را می شنوم، احساس می‎کنم قرار است نهادهای نظامی-امنیتی مثلاً سپاه دوباره در پاچه‎مان فرو کنند. همه این موارد را اضافه کنید به این که برگزارکننده دوره قرار است ساترا باشد! خود ساترا به اندازه کافی بین اهالی فرهنگ، هنر و رسانه -حتی بعضی حزب‎اللهی‎ها- منفور است، چه برسد به این که بخواهد دوره با موضوع «سواد رسانه‎ای» برای ملت برگزار کند!

نمونه ای از آن چه منظورم بود! (مفهوم سواد رسانه توسط ابر گفتمانی حاکمیت در بر گرفته شده.)

پاسخ میزبان و بقیه حضار قبول این موضوع بود که ارتباط با مخاطب عام، چالش طرح پیشنهادی است و باید برای آن فکری کرد، اما از موضعشان راجع به اصل جشنواره و سواد رسانه‎ای کوتاه نیامدند، می‎گفتند سواد رسانه ای اتفاقاً همان مفهومی است که به ما اجازه گفتگو با گروه‎های مختلف را می دهد، مثلاً نمونه اش در انجمن سواد رسانه ای که اساتید از طیف های مختلف فکری و سیاسی در آن عضو بوده و همکاری می کنند؛ همچنین تأکید کردند سواد رسانه ای ضرورت امروز در مواجهه با حمله رسانه ای دشمنان است... راجع به این مواجهه با حمله دشمنان و در کل این نگرش‎های دشمن‎پایه، حرف زیاد داشتم ولی خب نه وقت جلسه اجازه می داد و نه موضوع مستقیماً مرتبط بود، به هر حال جلسه تمام شد و حدود ساعت 17 -حوالی غروب- به سمت خانواده سبز و  خانه آرامش‎بخشمان- که با همسرم آن را خانه امید اسم گذاشتیم- حرکت کردم...

روان سیاست و استثمار زندگی

متن حاضر را دوست فرهیخته ام، یحیی یا به عبارت درست تر «سید محمد یحیی هاشمی تنگستانی» در واکنش به متن من با عنوان «مردم شناسی و حراست از زندگی» نوشته. متن بنده را در پست قبلی و متن یحیی را در پست حاضر می توانید ببینید؛ همچنین می توانید سراغ نسخه اصلی نوشته یحیی را از وبلاگ «واو حالیه» بگیرید. من هم اگر خدا بخواهد در واکنش به واکنش یحیی، متنی خواهم نوشت اما اجمالش این است که با یحیی در آن چه نوشته موافقم! تنها نکته این جاست که او دقیقاً آن چه من نوشتم را نقد نکرده، بلکه به بهانه این متن و تکرار مفهومی مثل زندگی در آن، سویه های دیگری از این مفهوم را که در زمینه و بافتاری غیر از بافتار متن «مردم شناسی و حراست از زندگی» وجود دارد، نشانه رفته است؛ مثلا سواستفاده هایی که سه نیروی ساختار بازار سرمایه، بروکراسی هژمونیک دولت و دشمن خارجی می توانند از شعارهای نامتعینی مثل «زن، زندگی، آزادی» بکنند.

«... مخالفم. از همان حدود دو قرن پیش که برخی متفکران اروپایی از استثمار کار و فعالیت انسانی و ... سخن می گفتند تا همین الان که نقد به مدرنیته و مدرن بودن و این دست مفاهیم سکه رایجی شده، استثمار در کلی ترین، ساختار یافته ترین و غیرشخصی ترین حالت خود حضور دارد. آنچه در این میان تغییر کرده ابعاد و انواع و حوزه های استثمار است. به همین ترتیب امروز به خوبی درمیابیم که سخن گفتن از استثمار کارگر و نیروی کار و ... به شدت غیرواقعی است. من اینجا صورت بندی بیونگ چول هان، فیلسوف کره ای-آلمانی که در کتاب روان سیاست طرح کرده می پسندم. ما هم اکنون عمیقا مالک ابزار تولیدیم و وجه ترسناک استثمار نیز همینجاست. بیگانگی دیگر میان فرد و ابزار تولید و محصول تولید و ... وجود ندارد. ابزار تولید دقیقا درون روان ما جای گرفته و اگر بخواهیم از استثمار صحبت کنیم، آن را باید درون ناب ترین و خصوصی ترین حوزه های زندگی پیدا کنیم. امروز دیگر حتی نظم بندی و انضباط و سراسر بینی فوکویی نیز وجهی ندارد زیرا اساسا بر محوریت قرار دادن بدن استوار شده است. هان به خوبی استدلال می کند که امروز می بایست از روان سیاست -به جای زیست سیاست- سخن بگوییم.

با این توصیف، من عرصه استثمار امروز را دقیقا استثمار زندگی در همان معنای ناب و ظاهرا غیرقابل تقلیل به دین، فرهنگ، جامعه و ... می دانم. زندگی دیگر قلمرویی معصوم نیست که بخواهیم از آن در برابر هجوم مناسبات بیگانه کننده حراست کنیم. امروز زندگی تماما دو شقه است و خود آن به خط مقدم نبرد تبدیل شده. امروز دشمن جمهوری اسلامی دقیقا زندگی ناب -شعار زن، زندگی، آزادی مگر چیزی جز این را هدف می دهد؟ اگر از ابله هایی که آمالشان لخت و پتی شدن است و مشتی فرصت طلب که تنها سقوط جمهوری اسلامی برایشان معنا دارد و دسته های نوجوانانی که به خاطر له شدن فرنگ فرهیختگی توسط همه ما اینگونه واکنش نشان می دهند بگذریم، بسیاری از آدم حسابی هایی که این هشتگ را زدند به دنبال زندگی ناب هستند و اتفاقا مدعای آنها این است که جمهوری اسلامی همانند غرب مانع این فرایند شده است. بگذریم...- را طلب می کند. ممکن است در اینجا بگوییم که جمهوری اسلامی هم کامل و معصوم نیست و حتما در برابر زندگی ناب می ایستد. من هم تا حدودی و البته با قیود فراوانی با این نکته موافقم. اما مسئله اینجاست که با تحولات یکی دو دهه اخیر دیگر صحبت کردن از زندگی ناب، به آن معنایی که هر گاه ناامید شدیم بتوانیم اصالت را انجا جستجو کنیم بی معناست. ...

من تا همینجا می نویسم. خیلی دوست داشتم در این مورد بیشتر بنویسم. گرفتاری و فکر آشفته در این چند مدت مجال نمی داد که بنویسم و الان هم -یعنی دقیقا در میانه این وعده از نوشتن- همان حکایت «آرد تمام شد» پیش آمد. عجالتاً اینکه من مظور صابر اکبری را می فهمم. اما اینگونه طرح مسئله کردن ولو برای معرفی اجمالی و مختصر و مقدماتی مردم شناسی اشتباه است چه برسد برای بقیه منظور ها. البته اینها از باب مخالفت با مردم شناسی نیست. امروز بیش از هر وقت دیگری با مردم شناسی و مردم شناسان درگیرم. ولی فصد این بود که بگویم «زندگی» همانند «آزادی» و بسیاری دیگر از چیزهایی که احساس می کنیم در کنه خود اصالتی دارند، اصیل نیست. اصالت امری دگم نیست که مفاهیم را به نحوی لا بشرط تصور کرده و آن را پیدا کنیم. حداقل تجربه اخیر من در مواجهه با بسیاری از مدافعان همان چیزی که در متن مورد نظر با عنوان زندگی یا زندگی ناب امده است این را می گوید...»